1. Saška Velkova Muzej Ponišavlja: Pirot je kroz istoriju bio zanatski centar. Dr Dragan Kostić, Ugovorna privredna komora: Na osnovama zanatstva razvijala se pirotska privreda !

Istorija Pirota je bogata. S obzirom na geopolitički položaj, na brojne vojske koje su prolazile putem Via militaris, koji je spajao Evropu sa Bliskim, Pirot se razvijao kao trgovinski, zanatski, kulturni centar. Stanovništvo se pored trgovine i zanatstva bavilo poljoprivredom u plodnoj kotlini.

Prema podacima koje je objavila Saška Velkova, kustos Muzeja, povodom manifestacije Dani evropske baštine, u galeriji Muzeja Ponišavlja prilikom otvaranja izložbe pod nazivom "Tradicionalni zanati u Pirotu", zanatstvo u Pirotu bilo je veoma razvijeno. Podaci naime, 1554. godine u varošici Pirot zabeležen je 21 dućan, do kraja istog veka već ih je bilo 30. U drugoj polovini 17. veka oko 200 dućana, a do oslobođenja od Turaka bilo je 378 dućana u kojima je radilo 437 zanatlija. U periodu od oslobođenja od Turaka do Prvog svetskog rata registrovano je 3.640 zanatlija.

Zanati u Pirotu pojavljuju se u 14. veku. Kada su Turci osvojili naše krajeve pored već postojećih zanata (kovači, obućari, krojači, kožuhari, mesari, pekari, grnčari, klesari, kolari, vodeničari, krčmari) pojavljuju se i zanati orijentalnog porekla (kujundžije, travari, ćurčije, papučije, sapundžije, kazandžije, bozadžije, halvadžije).

Esnafi su bila udruženja u koja su se srodni zanati okupljali. Austrougarski uticaj doprineo je da su se u Srbiju pojavili i novi zanati.

U vreme Turaka, Pirot je privredno sedište oblasti, ali i jedan od centara trgovine na Balkanu.

Kako je vreme odmicalo razvijala se poljoprivreda, vinogradarstvo, vodeničarstvo i stočarstvo, dok zanatstvo i trgovina postaju dominantna zanimanja gradskog stanovništva. Zanatske radnje bile su smeštene u pazarskom (turskom) i tijabarskom (srpskom) delu varoši. Pravo i privilegiju na obavljanje zanata ispočetka su imali isključivo Turci muslimani, da bi se uslovi za privređivanje srpskih zanatlija i majstora posebno poboljšali posle drugog Hatišerifa 1833. godine. Postoje zapisi o vrstama zanata u pirotskoj varoši u tursko doba: grnčarski, kacarski, abadžijski, terzijski, creparski, tj. keramidžijski, tkački, papudžijski, kondurdžijski, mutavdžijski, ćurčijski, simidžijski – furundžijski, samardžijski, bojadžijski, tufekdžijski, potkivački, sarački, kovački, kujundžijski, opančarski, mumdžijski.

Zanatlije su pravili svoje esnafe. Neki su zanati sami za sebe imali svoje esnafe, a u neki esnaf ulazilo je po nekoliko zanata... "Godine 1896. Pirot je u 1988 kuća imao gotovo 10.000 stanovnika, među njima 230 zemljoradnika i baštovana, 33 čuvene kujundžije, 154 bojadžije i tkača platna i ćilimova, 273 abadžije i vezilja, 270 trgovaca i piljara, 8 advokata, 22 profesora i učitelja, 4 lekara, 9 sveštenika itd.“. U najstarije pirotske zanate ubrajaju se terzijsko-abadžijski, grnčarski, kacarski, tkački i creparski. Svaki zanat imao je svoj esnaf (grupni ili pojedinačni) i svoju uredu (kondike). Jovanović (2012, 39–41) navodi vreme osnivanja pojedinih pirotskih esnafa: abadžijski (1790), grnčarsko--lončarski (1840), terzijsko-krojački (1849), ćurčijski (1850), akalski (1865), kačarski (1877), pekarski (1880), potkivački (1881), aštovan-ski (1881), oućarsko-konduradžijsko-sarački (1881. ili 1882),  stolarsko-zidarski (1882), bojadžijski (1883), mutavdžij-ski (1883), kovačko-kazandžijsko-puškarsko-ravarsko-limarski (1883), mehansko-kafanski (1883), kolarski (1883), kujundžijski (1884), mumdžij-sko-čarugdžijsko-taački (1890), tkačko-opančarski (1896).

Razvoj industrije, pojava serijske proizvodnje doprineli su da se smanji broj zanatlija . Ovo je period pre, za vreme i posle Drugog svetskog rata kada ručni rad nije bio cenjen. Tehnologija je napredovala, fabrički proizvodi , razvoj industrije potisnuo je zanatske proizvode i u Pirotu.

Posle oslobođenja, bilo je 58 zanatskih radnji a 1964. godine bilo je registrovano 174 radnje u kojima je radilo 582 majstora. Danas je zanatstvo u izumiranju, održali su se samo ćilimarstvo, grnčarstvo i izrada kačkavalja u Mlekarskoj školi ali i po neki šnajder, obućar, pekar, kazandžija, kovač...

Smatramo, da su zanati bili osnova za dalji razvoj industrijske proizvodnje. Konkretno u Pirotu, zanatlije koji su izradjivali gumene opanke bili su osnova za Fabriku opanaka i ostalih gumenih proizvoda Tigar. Šnajderi su osnovali Prvi maj, vunovlačari su bili preteča Predionice, kožari Dragoša, stolari Drvnog kombinata Polet, mašinbravari Sarlaha itd.

O tome smo razgovarali u uvodu ovog projekta sa Dr Draganom Kostićem, uspešnim privrednikom, direktorom Slobodne zone i predsednikom Ugovorne okružne Privredne komore.

Zanatske delatnosti u Srbiji dele se u četiri osnovne kategorije:

1. umetnički zanati (slikanje na staklu, keramici, drvetu, kamenu..., umetnička izrada nakita od metala),

2. tradicionalni zanati (lončarski, kolarski, jorgandžijski...),

3. domaća radinost (mahom tekstilna radinost za potrebe domaćinstva: pletenje, heklanje, izrada narodnih nošnji) i

4. uslužne delatnosti (održavanje i popravka prethodno proizvedenih proizvoda u okviru istog zanata). Obično se u jednom zanatu prožimaju različiti aspekti delatnosti.

Izrada ćilima je tako, delom tradicionalni zanat, a delom umetnički u savremenom smislu reči.

*Naslovna fotografija: Muzej Ponišavlja Pirot, Fotografija je iz dvadesetih godina 20.veka.

*Fotografije u tekstu: Istorijski arhiv Pirot

*Izvor Vikipedija